Հոգեբանությունը և Ռենե Դեկարտի փիլիսոփայությունը

 Դեկարտը սկսել է իր գիտական գործունեությունը մերձավորաբար 1618-1619 թվականներին: Ուսումնասիրության նյութը հիդրոստատիկայի և ընկնող մարմինների դինամիկայի հետ կապված խնդիրներն էին: Առաջին հայացքից հոգեբանության հետ կապ չունեցող այս գիտական ուղղության մեջ ունեցած ձեռբերումները պարզվում է, որ զուր չանցան և թույլ տվեցին Դեկարտին մշակել մի ունիվերսալ մաթեմատիկական տեսություն, որը բանալի էր հանդիսանում փիլիսոփայական, ֆիզիկական և հոգեբանական խնդիրների լուծման համար: 1620-ականների ավարտին նա գրեց իր «Մտքի ղեկավարման կանոններ» (Rules for the Direction of the Mind) գիրքը, որում շարադրվում էին նոր ֆիզիկայի դրույթները: Այս տեսությունը ֆունդամենտալ կերպով հեղաշրջեց մատերիայի մասին պատկերացումները, և հակառակ արիստոտելյան ընկալման՝ սահմանեց այն որպես զուտ երկրաչափական տիրույթ, որը զուրկ է ակտիվ սուբստանցի կարգավիճակից և «սեփական որակներից»: Դեկարտի նպատակը մատերիական բնության բոլոր երույթները զուտ նյութի և շարժման օրենքներով բացատրելն էր:

  Այս նոր ֆիզիկական տեսությունն ընդգրկում էր արիստոտելյան ֆիզիկայի բոլոր բնագավառները և անգամ ավելին՝ Արեգակնային համակարգի և Երկրագնդի առաջացումը, հանքային նյութերի և բնության անօրգանական կազմավորումների հատկությունները, բույսերի և կենդանիների ծագումը և որակները, ինչպես նաև մարդու մարմնի, հոգու և դրանց փոխկապակցվածության հարցերը: Այս աշխատությունը Դեկարտը չհրատարակեց իր կյանքի օրոք և մահվանից հետո՝ 1664թ-ին հրապարակված ձեռագրերում պահպանվել էր ընդամենը երկու գլուխ՝ «Լույսի մասին», որում խոսվում է անօրգանական աշխարհի ֆիզիկայի մասին, և «Մարդու մասին»՝ մարդու ֆիզիոլոգիայի և վարքի մասին:

Ժիլ Դելյուզի սիրո և ցանկության փիլիսոփայությունը

  Ժիլ Դելյուզը հայտնի է իբրև "ցանկության փիլիսոփա": Ցանկության և աստիճանաբար սիրո վերաճող ցանկության իր գաղափարները նա շարադրել է "Պրուստը և նշանները" (1964), "Զանազանություն և կրկնություն" (1968) և "Անտի-Էդիպուս" (1972) երկերում: Պրուստի գաղափարների վերլուծության ժամանակ Դելյուզը սիրո փիլիսոփայության կոնտեքստում խոսում էր ցանկության "սիրային" ապագայի մասին: Հակառակ Պրուստի, նա ցանկությունը թերություն կամ խանգարիչ հանգամանք չէր նկատում, սակայն ուշագրավ էր համարում Պրուստի ցանկության օբյեկտի տրանսֆորմացիայի գաղափարը, որը ստիպում էր վերանայել գոյություն ունեցող ընկալումներն այն մասին, թե կոնկրետ ինչ ենք ցանկանում ցանկանալու պրոցեսում: Դելյուզը միանգամայն համամիտ էր Պրուստի այն սահմանման հետ, թե. "Կնոջը ցանկանալը ոչ այնքան ցանկությունն է հենց կնոջ, այլ նրան պարուրող կերպարի ու միջավայրի հանդեպ": Ըստ Դելյուզի` ցանկությունը "օբյեկտին տենչալը" չէ, այլ "այդ օբյեկտի ստեղծած այլ աշխարհում նոր կերպարանք ստանալը" ("Ցանկություն", 1997): Օբյեկտը ցանկալի չէ ինքնին, այլ որովհետև եկել է փոխարինելու նախկինում կորսված պատկերները կամ լցնում է մեր մեջ եղած դատարկությունը (ինչպես ընդունված է համարել նաև ֆրեյդյան և լականյան հոգեվերլուծության մեջ): Ցանկալիության պատճառները պետք է որոնել ոչ թե օբյեկտի այլ նրա արտահայտիչ որակների մեջ, իսկ ցանկության դրդիչ պատճառը տվյալ օբյեկտի միջոցով այլ աշխարհ մուտք գործելն է: Դելյուզի վաղ և ուշ շրջանների մտածողության մեջ ցանկությունն անբաժանելի է պատկերացումից և երևակայությունից, որը պատասխանատու է ցանկության արթուն մնալու համար: Մեկ այլ աշխարհ ցանկալի էակի միջոցով մուտք գործելու ձգտումը, ըստ Դելյուզի, հատուկ է նախևառաջ երեխաներին և շիզոֆրենիայով տառապողներին:

Ի պաշտպանություն հեղինակային իրավունքի

  Հայաստանյան իրականության մեջ գիտության, գրահրատարակչության, արվեստի ոլորտներում կամ համացանցում մենք ամեն օր հեղինակային իրավունքի կոպիտ խախտումների ենք ականատես լինում: Հայերիս մոտ ուրիշի մտավոր սեփականության հանդեպ անփույթ վերաբերմունքը տարիների ընթացքում բնավորության է վերածվել: Երբ ուսանողները գումար չունենալու պատճառով գիրքը գնելու փոխարեն պատճենում են այն՝ սա ինչ-որ տեղ հասկանալի ու ներելի է, բայց ի՞նչ ասես այն մարդկանց, ովքեր համացանցում տարբեր բլոգերից ամբողջական նյութեր են պատճենում և առանց սկզբնաղբյուրին հղման, իրենց անվան տակ հրապարակում: Մի կողմ թողնելով նյութականը, ես ուզում եմ շեշտել բարոյական վնասը, որը հասցվում է հեղինակին: Քանիցս այս բլոգի նյութերը հայտնվել են այլ կայքերում, առանց իմ թույլտվության, առանց բլոգին հղման և երբեմն նաև ուրիշի անվան տակ: Երբ պատահականորեն համացանցում աչքիս է զարնում կեղծամ հագած իմ հոդվածը՝ ես պարզապես շանթահար եմ լինում, ժամեր են պահանջվում, որպեսզի կայքի ադմինիստրատորի աչքը մտցնես քո օրիգինալ հոդվածը, պահանջես, որպեսզի հեռացնի այն կայքից և դեռ այդ մարդիկ էլ նեղսրտում են, թե՝ ի՞նչ մի վատ բան ենք արել... Ուրեմն, այս հոդվածը թող զգուշացում լինի այն արկածախնդիր բլոգերներին, ովքեր հանուն դիտումներ և լայքեր շորթելու պատրաստ են դիմել ամեն քայլի:

 Թեև հեղինակային իրավունքի օրենսդրական դաշտը Հայաստանում կատարելապես կարգավորված չէ, բայց 2006 թվականից գործում է "Հեղինակային իրավունքի և հարակից իրավունքների մասին" ՀՀ օրենքը, որի գործադրման դեպքում հնարավոր կլիներ խուսափել բազում օրինախախտումներից և կոպիտ սխալներից: Ստորև բերում եմ Օրենքից կատարված քաղվածքները, իմ մեկնաբանությունների հետ միասին.

Ալեքսեյ Լոսև . Երաժշտության փիլիսոփայության հիմնական հարցը

  Հարց է ծագում. ի՞նչը մենք պետք է համարենք երաժշտական պատկերավորման նյութ: Ի՞նչ ենք մենք իրականում լսում, երբ ընկալում ենք երաժշտական ստեղծագործությունը:

  Դեռևս աշակերտական սեղանից գիտենք, որ ձայնը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ՝ օդային միջավայրի որոշակի տատանում: Մեզ անգամ տարբեր թվային հարաբերակցություններ են սովորեցնում, որոնք բնութագրում են այս կամ այն ձայնը: Կարո՞ղ ենք արդյոք ասել, որ երաժշտություն լսելիս մենք ընկալում ենք օդային միջավայրի տատանումները և մեր մտքում պատկերացնում ձայնային ալիքների մեծությունը կամ ծավալը: Իհարկե՝ ոչ, նման բաներ մենք երաժշտությունից չենք ընկալում: Հակառակ դեպքում, ստիպված կլինեինք կարծել, որ երաժշտությունը կարող են ընկալել միայն ֆիզիկոսները: Կարող եք հիանալի երաժիշտ լինել և ոչինչ չհասկանալ ձայնային ալիքների տատանումից, և կարող եք հանճարեղ ֆիզիկոս լինել, բայց ընդհանրապես չընկալել երաժշտությունը:

  Հայտնի է, որ ձայնային զգայություն ստանալու համար ձայնային ալիքները պետք է ականջի խոռոչ թափանցեն և դիպչեն ձայնաթաղանթին: Մի՞թե երաժշտության մեջ պատկերվում է մեր ականջը, կամ ձայնաթաղանթը, կամ թե ինչպես են ձայնային ալիքները բախվում ձայնաթաղանթին: Այս ֆիզիոլոգիան կրկին ոչ մի առնչություն չունի երաժշտության հետ, թեև փաստացի՝ երաժշտությունն ինքնին չի կարող գոյություն ունենալ ո՛չ առանց ֆիզիկայի, ո՛չ էլ առանց ֆիզիոլոգիայի: Սակայն, հարկ եմ համարում կրկնել, որ սիմֆոնիա լսելու ընթացքում մենք բնավ էլ չենք մտածում ականջի, ձայնաթաղանթի կամ դրան բախվող ձայնային ալիքների մասին: Հակառակ դեպքում ինչպե՞ս կերգվեին ժողովրդական եղանակները հասարակ մարդկանց կողմից, ովքեր երբևէ  ֆիզիկայի կամ ֆիզիոլոգիայի գրքեր չեն կարդացել:

ՌՈԶՄԱՐԻ ՈՒՐՔԻԿՈ. Ժամադրվեք մի աղջկա հետ, որը ԿԱՐԴՈՒՄ է...

  Հանդիպեք աղջկա հետ, որը կարդում է... Ժամադրվեք այնպիսի աղջկա հետ, որը հագուստի փոխարեն իր գումարը ծախսում է գրքերի վրա, որը պահարանում ազատ տարածության խնդիր ունի շատ գրքեր ունենալու պատճառով: Հանդիպեք աղջկա հետ, որը տակավին ընթերցելիք գրքերի ցանկ ունի և ընթերցողական տոմս է ձեռք բերել տասներկու տարեկանից...

  Գտե՛ք այնպիսի մի աղջկա, որը կարդում է: Դուք կհասկանաք դա, որովհետև նա իր պայուսակում դեռևս չավարտած գիրք ունի: Նա մեկն է, ով սիրով նայում է գրախանութի դարակներին դարսված գրքերին, ով զսպված ճիչ է արձակում, երբ գտնում է իր փնտրած գիրքը: Տեսնո՞ւմ եք այն խորհրդավոր թռչնակին, որը շնչում է հին գրքերի բույրը օգտագործված գրքերի խանութում. նա՛ է ընթերցողը: Նրանք չեն կարողանում ընդդիմանալ էջերի բույրին, հատկապես երբ դրանք մաշված ու դեղին են:

Ռաֆայելի "Պառնասը" (The Parnassus)

  Հասուն Վերածննդի դարաշրջանի իտալացի նկարիչ և ճարտարապետ Ռաֆայելի (1483-1520թթ.) "Պառնասը" (Il Parnaso) որմնապատկերը (1511թթ.) գտնվում է Վատիկանի պապական պալատում (չափերը՝ 6,7մ x 3,9մ): Արվեստների հովանավոր Հուլիոս II պապը 1508թ.-ին հանձնարարում է այն ժամանակ դեռևս 25-ամյա պատանի Ռաֆայելին նկարազարդել իր պալատի սրահների պատերը: Աշխարհի մեծագույն բանաստեղծներին մեծարող և պոեզիայի անգնահատելի արժեքի մասին վկայող "Պառնասը" գտնվում է պապական աշխատասենյակում (Stanza della Segnatura), որի մյուս երեք պատերին պատկերված են հետևյալ որմնանկարները. "Բանավեճ" կամ "Քննարկում Սբ. Հաղորդության խնդրի շուրջ". խորհրդանշում է աստվածաբանությունը, "Աթենքի դպրոցը"՝ փիլիսոփայությունը, իսկ "Իմաստություն, չափավորություն և զորություն" ստեղծագործությունը՝ արդարադատությունը:

Սբ.Ծննդյան խոհեր - Կարլ Ռաներ

   Սբ. Ծննդյան տոնախմբումն այնքա՜ն գեղեցիկ ու բարեկրոն սովորույթ է... Ամանորյա եղևնին, հաճելի նվերները, երեխաների հուզմունքը միշտ հիասքանչ և գերող են: Հոգևոր տրամադրությունները լցնում են տոնի մթնոլորտը, ինչն առավել սիրելի և հուզիչ է դարձնում այս օրը:

   Բայց արդյոք միայն այսքա՞նը կարող ենք ասել Ծննդյան խորհրդի մասին: Գուցե տոնախմբության արտաքին գեղեցկությունները, մտերմիկ ու խաղաղ ապրումները սոսկ թույլ արձագանքն են այն շքեղ տոնի, որը տեղի է ունենում մեր հոգու խորին անկյուններում: Անգամ եթե մենք չենք ցանկանում ընդունել այս իրողությունը որպես ճշմարտություն և մանկական ռոմանտիզմից ու ընտանեկան ջերմությունից ավելին չենք տեսնում այս օրվա խորհրդում, այնուամենայնիվ՝ Սբ. Ծնունդը բոլոր իմաստներով շարունակում է մնալ իրողություն և ճշմարտություն:

   Սբ. Ծնունդն իրականում ավելին է, քան մանկական զվարթ տրամադրությունը: Այս սուրբ գիշերվա կենտրոնական կերպարը մանուկն է, Աստծո Որդին ով ծնվելով աշխարհ եկավ: Ծննդյան տոնի խորհուրդը բխում է միմիայն այս փաստից, այլապես այն կվերածվեր սին պատրանքի: Սբ. Ծնունդը նշանակում է, որ Նա եկավ, լուսավորեց մեր խավարային գիշերը, երբ մենք անօգնական էինք: Այս իրադարձությունը տեղի ունեցավ մեկ անգամ, բայց պետք է ամուր հաստատվի մեր սրտում, որպեսզի մեկընդմիշտ փոխի մեր աշխարհայացքը: Եվ եթե մենք հավատով և խիզախությամբ ասենք. "Այսօր Սբ. Ծնունդ է", դրանով կընդունենք, որ այս իրողությունը ներխուժել է աշխարհ և մեր կյանքերի մեջ, նորոգելով ամեն բան: Կխոստովանենք, որ բոլոր արարածների և մեր կյանքերի Տերը կենդանի է: Նա այլևս իր անսահմանության բարձունքից մեր աննշան կյանքերին վերից չի նայում. հավիտենականը մտավ ժամանակի մեջ, Աստծո Որդին մարդացավ, ողջ տիեզերքը իր մեջ պարունակողը՝ մարմնացավ: Աստված եկավ աշխարհ, մարմնացած Խոսքի միջոցով ասելով մեզ ամենացանկալի խոսքերը. "Ես սիրո՛ւմ եմ ձեզ՝ աշխարհ և մարդիկ": Այս խոսքը հավիտենական ներգործություն ունի և տարածվում է ամենքիս վրա, և ուրեմն՝ Սբ. Ծնունդը միշտ ներկայում է:

   Երբ կտոնեք Սբ. Ծնունդը, աշխարհ եկած Փրկչին ձեր ողջ էությամբ ասացե՛ք այս խոսքերը. "Դու այստեղ ես, դու եկար, թափանցեցիր ամենուր, անգամ իմ հոգու մեջ, չնայած իմ անօրենությանն ու համառությանը, որոնք թույլ չէին տալիս ներում ստանալ քեզանից", և կլսեք ի պատասխան. "Կարող ես ոչինչ այլևս չասել, Ես այստեղ եմ, Ես եկա և Իմ սերն անհաղթելի է... Ես այստեղ եմ, վառե՛ք մոմերը, որպեսզի դրանք լուսավորեն խավարի մեջ: Սա Սբ. Ծնունդն է, Ծնունդ, որ տևում է հավերժ..." 

Աշունը ճապոնական պոեզիայում

  Եթե երբևէ դիտել եք ֆիլմեր կամ նկարներ Ճապոնիայի մասին, ապա կարող եք պատկերացնել աշնան գեղեցկությունը Ճապոնիայում: Թվում է՝ խոսքերով անկարելի է փոխանցել գետերի ու լճերի, դեղինի ու կարմիրի բազում երանգներով շողացող անտառների ու բլուրների կուսական գեղեցկությունը, բայց ճապոնացի բանաստեղծներին այնուամենայնիվ հաջողվել է դրոշմել աշնան այս չքնաղ պատկերները համառոտ տողերում:

  Ճապոնական պոեզիայում առանց ավելորդ պաճուճանքների ներկա են և՛ բնությունը, և՛ երաժշտությունը, և՛ ճապոնական ավանդական կրոնից՝ սինտոիզմից բխող բնապաշտական պատկերացումները: Քանի որ անհնարին է մեկ հոդվածով սպառել այս ընդգրկուն թեման, խոսենք միայն "հայկու" եռատողերի մասին: Այո, սրանք այն համեստ եռատողերն են, որոնք կարող են ծիծաղ հարուցել ընթերցողի մոտ՝ առաջին հայացքից անկապակից ու ոչինչ չասող բովանդակության պատճառով, բայց մտքում ստեղծված պատկերների վերլուծումը և հեղինակին ապրումակցումը օգնում է բացահայտել քիչ թվով բառերի ետևում թաքնված փիլիսոփայական իմաստը:

Միխայիլ Վռուբել. "Դևը նստած"

  Նյութը, որն ընտրել եմ այս հոդվածում անդրադառնալու համար անշուշտ կհետաքրքրի ամենքիդ, թեև դևին կամ չարքին ուրույն տեսանկյունից նկարագրելու իմ այս մոտեցումը գուցե տարօրինակ թվա և անգամ երկիմաստ ընկալվի շատերիդ կողմից: Փիլիսոփայական ընկալման մեջ և կերպարվեստում հանդիպող կերպարներում դևը յուրատեսակ գրավչություն է ձեռք բերել և հաճախ չի համապատասխանում նրա մասին ունեցած մեր սարսափազդու պատկերացումներին:

  Նախ ճշտեմ, որ "դևը" կամ "դեմոնը" չի նույնացվում սատանայի հետ, ստուգաբանորեն բառը նշանակում է "ոգի", բարի կամ չար՝ դա այլ հարց է: Անտիկ շրջանում առաջին հիշատակումը դեմոնի մասին պատկանում է Սոկրատեսին: Փիլիսոփան տարակուսանք էր առաջացնում իր շրջապատում, երբ խոսում էր դեմոնի մասին, ով միշտ ներշնչում և ուղղորդում էր իրեն: Իսպառ պարզ չէ, թե ինչպիսի էության հետ գործ ուներ Սոկրատեսը, բայց պետք է որ անչափ զորավոր և իմաստուն արարած լիներ նա: Ձեր կյանքում հաճախ զգացած կլինեք, թե ինչպես են չար կամ բարի ուժերն աներևույթ կերպով ուղղորդում ձեզ և բնավ պարտադիր չէ, որպեսզի նրանք տեսանելի կերպով հայտնվեն ձեր առջև, որպեսզի համոզված լինեք դրանում: Գրական բազմաթիվ ստեղծագործություններ կան, որոնցում մարդուն իբրև ուղեկից կյանքում հայտնվում է դեմոնը: Բավական է հիշել Գյոթեի "Ֆաուստը", Ջոն Միլթոնի "Կորուսյալ դրախտը", Բայրոնի "Կայենը" և Լերմոնտովի "Դեմոնը":

Նիկոլայ Բերդյաև - Փիլիսոփայի ողբերգությունը

Ամենազորեղ մարդը նա է, ով միայնակ է ընթանում իր կյանքի ճանապարհով...

ՀԵՆՐԻ ԻԲՍԵՆ

 Ստորև թարգմանաբար բերված են ռուս էկզիստենցիալիստ, քրիստոնեական և քաղաքական փիլիսոփայության ներկայացուցիչ Նիկոլայ Բերդյաևի (1874-1948թթ.) մտածումները հասարակության մեջ փիլիսոփայի կարգավիճակի, փիլիսոփայության, աստվածաբանության և գիտության միջև գոյություն ունեցող դիմակայության վերաբերյալ.

  Հիրավի, ողբերգական է փիլիսոփայի դրությունը: Նրան գրեթե ոչ ոք չի սիրում: Մշակույթի պատմության ողջ ընթացքում թշնամանք է նկատվում փիլիսոփայության հանդեպ, ըստ որում՝ ամեն կողմից: Փիլիսոփայությունը մշակույթի ամենաանպաշտպան հատվածն է: Մշտապես կասկածի տակ է առնվում ընդհանրապես փիլիսոփայության գոյության հնարավորությունը, և ամեն փիլիսոփա իր հերթին ստիպված է լինում սկսել իր աշխատանքը փիլիսոփայությունը պաշտպանելուց, նրա կարողություններն ու արդյունավետությունն ապացուցելուց: Փիլիսոփայությունը հարձակման է ենթարկվում վերից և վարից, նրա հանդեպ թշնամաբար են տրամադրված և՛ կրոնը, և՛ գիտությունը: Այն առհասարակ հասարակության աչքին հեղինակություն չի վայելում, որովհետև փիլիսոփան "սոցիալական պատվեր" կատարող մարդու տպավորություն բնավ չի թողնում: Օգյուստ Կոնտի դասակարգման մեջ փիլիսոփայությանը միջին, անցումային դիրք է տրված կրոնից գիտության փոխակերպման մեջ: Թեև "փիլիսոփա" կոչումը XVIII դարի ֆրանսիական լուսավորչական փիլիսոփայության դարաշրջանում բավական տարածված էր, սակայն այս շրջափուլը նսեմացրեց այդ կոչումը և չծնեց ոչ մի ականավոր փիլիսոփայի: