Բենեդիկտ Սպինոզա. "Էթիկա" - Աստծո մասին (De Deo)

Ես հավատում եմ Սպինոզայի Աստծուն, ով հայտնվում է իբրեւ համակարգող արարչության...

Ալբերտ Էյնշտեյն

   Բենեդիկտ (Բարուք) Սպինոզան (1632-1677թթ.) նիդեռլանդաբնակ, ծագումով հրեա ռացիոնալիստ, նատուրալիստ փիլիսոփա է: Սպինոզան առանձնանում է անտիկ շրջանից մինչեւ իր օրոք ապրող փիլիսոփաների հայացքների, դասական լեզուների խորին իմացությամբ: Ազատախոհության եւ ոչ ուղղափառ հրեական գաղափարների պատճառով 1656թ.-ին հեռացվում է սինագոգից: Տրվելով իր ուսումնասիրություններին՝ Սպինոզան հրատարակում է իր երկերից մի քանիսը. "Աստվածաբանական-քաղաքական տրակտատ", "Մետաֆիզիկական մտածումներ", "Տրակտատ բանականության կատարելագործման մասին", որոնք աթեիստի հռչակ են ստեղծում փիլիսոփայի անվան շուրջ: Փիլիսոփան վախճանվում է տուբերկուլյոզից, 44 տարեկան հասակում: Նրա մահից հետո, կտակի համաձայն լույս տեսած ստեղծագործությունները 1678թ.-ին արգելվեցին Նիդեռլանդների կառավարության կողմից:

   Այս հոդվածի նյութն է 1675թ.-ին ավարտին հասցված Սպինոզայի հնգամասնյա "Էթիկա"-ի Աստծո մասին  (De Deo) 1-ին գլուխը: Ստորեւ բերվող տողերը տարիներ առաջ Սպինոզայի "Էթիկայի" իմ կողմից կատարված թարգմանությունն ու նշումներն են: Զարմանալի է, թե ինչպես է փիլիսոփան այսքան համառոտ եւ շախմատային հստակությամբ սահմանում Աստծո, արարածների եւ ողջ արարյալ աշխարհի էությունն ու փոխհարաբերությունները: Ընդսմին, ոչ ոք չի կարող մեղադրել փիլիսոփային քրիստոնեական կողմնապահության մեջ:

ՍԱՀՄԱՆՈՒՄՆԵՐ

1. Սուբստանց ասելիս ես հասկանում եմ ինքնագո եւ ինքնուրույնաբար հանդես եկող էություն, որը կարիք չունի մեկ այլ էության միջոցով ներկայացման:

2. Ատրիբուտ ասելով ես հասկանում եմ այն, ինչ միտքը պատկերացնում է իբրեւ սուբստանցի բաղկացուցիչ որակ:

3. Մոդուսը ես ընկալում եմ իբրեւ սուբստանցի վիճակ, այսինքն՝ դրսեւորման կերպ:

4. Աստված բացարձակ անվերջ էակ է, այսինքն՝ սուբստանց, որը պարունակում է անվերջ մեծ թվով ատրիբուտներ, որոնցից յուրաքանչյուրը արտահայտում է հավերժական ու անվերջ իմաստ:

5. Ազատ է կոչվում այն էությունը, որը գոյություն ունի իր բնության սոսկ անհրաժեշտության հետեւանքով եւ իրենով է միայն պայմանավորում իր գործողությունները:

6. Հավիտենություն ասելով ես հասկանում եմ ինքնին գոյությունը, քանի որ այն անհրաժեշտաբար բխեցվում է հավիտենական էության սահմանումից:

ԱՔՍԻՈՄՆԵՐ

1. Գոյություն ունեցող ամեն բան կամ գոյություն ունի ինքնուրույնաբար կամ էլ պարունակվում է ինչ-որ էության մեջ:

2. Գործողությունն անհրաժեշտաբար բխեցվում է սկզբնապատճառից: Հակառակ պարագայում այն չի կարող տեղի ունենալ:

3. Գործողության վերաբերյալ գիտելիքը կախված է պատճառի ընկալումից:

4. Ընդհանուր եզրեր չունեցող իրերը չեն կարող ճանաչվել միմյանց միջոցով:

5. Ցանկացած էություն, որը կարող է մտածվել որպես գոյություն չունեցող՝ իր մեջ գոյություն չի պարունակում:

ԹԵՈՐԵՄՆԵՐ

1. Սուբստանցի եւ մոդուսի սահմանումներից բխում է, որ սուբստանցը բնությամբ նախագո է իր վիճակներից:

2. Սուբստանցի բնությանը հատուկ է գոյությունը, քանի որ այն իրենով է պայմանավորում իր գոյությունը:

3. Սուբստանցն անհրաժեշտաբար անվերջ է, քանի որ վերջավոր լինելու պարագային այն պետք է սահմանափակվեր միեւնույն ատրիբուտն ունեցող մեկ այլ սուբստանցի կողմից, ինչը հակասում է սահմանմանը:

4. Սուբստանցի ցանկացած ճշմարիտ ատրիբուտից չի կարող հետեւել, որ սուբստանցը բաժանելի է:

   Եթե սուբստանցը տրոհելի լիներ, ապա նրա մասերը կամ պետք է պահպանեին նախնական սուբստանցի անվերջ բնությունը եւ կամ՝ ոչ: Առաջին դեպքում կարող ենք պատճառաբանել, որ չեն կարող գոյություն ունենալ միեւնույն ատրիբուտն ունեցող նույնական սուբստանցներ, իսկ երկրորդ դեպքում՝ սուբստանցը տրոհվելով կկորցներ իր բնությունը եւ կդադարեր գոյություն ունենալուց:

5. Բացի Աստծուց ոչ մի սուբստանց չի կարող գոյություն ունենալ կամ մտածվել:

   Քանի որ Աստված բացարձակ անվերջ էություն է եւ պարունակում է բոլոր գոյություն ունեցող ատրիբուտները, ապա եթե Նրանից դուրս սուբստանց լիներ, պետք է ունենար այդ ատրիբուտներից մեկը, ինչը հնարավոր չէ:

6. Այն ամենն, ինչ գոյություն ունի՝ գոյություն ունի Աստծո մեջ եւ առանց Աստծո ոչինչ չի կարող գոյություն ունենալ կամ մտածվել:

   Քանի որ սուբստանցները պայմանավորված են Աստուծով, ապա նրանց մոդուսները նույնպես Աստծո մեջ են, իսկ սրանցից բացի այլ բան գոյություն չունի:

7. Աստված գործում է հետեւելով միմիայն իր բնության օրենքներին եւ առանց որեւէ կողմնակի պարտադրվածության:

   Քանի որ ամեն գոյություն պարունակվում է Աստծո մեջ, ապա Նրանից դուրս չի կարող լինել մի բան, որը կողմնորոշեր կամ պայմանավորեր Նրա գործողությունները: Այստեղից հետեւություն, որ միայն Աստված է ազատ սկզբնապատճառն ամեն գոյության:

8. Աստված, կամ այլ խոսքով՝ Աստծո բոլոր ատրիբուտները հավիտենական են:

  Համաձայն հավիտենականության սահմանման եւ սուբստանցի գոյության թեորեմի՝ Աստված հավիտենական է, հետեւաբար Նրա բոլոր ատրիբուտները նույնպես հավիտենական են:

9. Աստծո կողմից արարված սուբստանցների բնությունը իր մեջ հավիտենություն չի պարունակում:

   Քանի որ Աստված է միակ գերագույն սուբստանցը եւ ընդգրկում է ամեն ատրիբուտ ու սուբստանց, ապա միայն Նրան է հատուկ գոյությունը: Հետեւաբար՝ Աստված ոչ միայն արարածների գոյության պատճառն է (causa essendi), այլեւ նրանց կեցուցիչը:

10. Բոլոր արարյալ գոյությունները չեն կարող մտածվել առանց Աստծո:

11. Առարկան, որը միտված է ինչ-որ գործողության, անհրաժեշտաբար սահմանված է Աստծո կողմից եւ չի կարող ինքնուրույնաբար կողմնորոշվել:

  Քանի որ իրերի ե՛ւ գոյությունը, ե՛ւ էությունը պայմանավորված է Աստծով, ապա գործողությունները ենթակա են Նրան. այստեղից էլ հետեւում է, որ նրանք չեն կարող ինքնուրույնաբար կողմնորոշվել:

12. Բանականությունը՝ լինի այն վերջավոր, թե անվերջ, այնպես ինչպես կամքը կամ ցանկությունները՝ պատկանում են արարյալ էությունների դասին (natura naturans):

  Բանականությունը, կամքը, սերը եւ մյուս բոլոր կատարյալ մտածողության մոդուսները ներկայացվում են Աստծո որեւէ ատրիբուտի կողմից, հետեւաբար բանականությունը պետք է արարված լինի Աստծո կողմից:

Այսպիսով, ես բացահայտեցի Աստծո բնությունը եւ Նրան բնորոշ գծերը՝ այն, որ Նա անհրաժեշտաբար գոյություն ունի, միասնական է, գոյություն ունի եւ գործում է ելնելով միայն իր բնության անհրաժեշտությունից, հանդիսանում է բոլոր արարածների ազատ սկզբնապատճառը: Գոյություն ունեցող ամեն ինչ պարունակված է Աստծո մեջ, կախված է Նրանից եւ չի կարող առանց Նրա գոյություն ունենալ կամ մտածվել: Եվ վերջապես, ամեն բան կանխորոշված է աստվածային կատարյալ բնության կողմից:

Բենեդիկտ Սպինոզա