Մարդկության գոյության ողջ ընթացքում
արարչագործության թեման միշտ արդիական է եղել եւ հուզել է յուրաքանչյուրի միտքը: Արդյունքում
առաջ են քաշվել տիեզերքի ստեղծման բազմաթիվ ուսմունքային եւ առասպելաբանական վարկածներ:
Ուսմունքային դասակարգմամբ այս խնդրի շուրջ երեք հիմնարար տեսակետեր գոյություն ունեն.
Թեիստական, որը պնդում է արարչության ex nihilo (ոչնչից) առաջացումը, Պանթեիստական, որի համաձայն` նյութական աշխարհն
առաջացել է ex Deo (Աստծուց), անանձնավոր
աստծուց, ով արտաքնապես արարում է իր էությունից, Մատերիալիստական` արարչագործությունը կարծվում է ex materia (նյութից), այսինքն` նախագո նյութից:
Մասնավորապես մատերիալիստական տեսությունը,
իր մեջ ներառելով դուալիզմն, ագնոստիցիզմն ու աթեիզմը, բնորոշում է արարչագործությունը
որպես օբյեկտիվորեն իրական գոյության ավարտուն աշխատանք, ըստ որում` սա ենթադրում է
արարչագործություն նախագո նյութին աստվածային ձեւակազմական միջամտությամբ եւ կամ սոսկ
իբրեւ հավիտենական մատերիայի ինքնակարգավորում: Պանթեիստական տեսությունը, իր հերթին,
ճյուղավորվում է մոնիստական եւ հինդուիստական ուղղությունների: Մոնիստական ուղղության
ներկայացուցիչ Պարմենիդեսը անհեթեթ էր համարում հոգնակի գոյությունների գաղափարը, իրականում
ամեն բան մեկ է եւ մեկն ամեն ինչ է: Այլ կերպ ասած սա նշանակում է, որ կա Արարիչ, բայց
արարչությունն առկա չէ եւ աշխարհն անիրական է: Անտիկ հինդուիստական մտածողությունն
առաջնորդվում էր իրականության պատրանքայնությամբ. հատկանշական է օձի թվացյալ պատկերը,
որը սերտ քննության արդյունքում պարան է պարզվում (Շանկարա): Արդի շրջանում հասունացավ
նաեւ ոչ բացարձակ պանթեիզմը. Սպինոզան զարգացնելով Պլոտինոսի գաղափարները` նույնացրեց
աշխարհը աստվածային էության հետ:
Ինչ վերաբերում է թեիստական մտածողությանը`
այն ենթադրում է Աստծուն անհրաժեշտաբար իբրեւ Արարիչ ex nihilo: Նա չի կարող արարել ex Deo, քանզի սա հակասում է Աստվածային
էության անտրոհելիությանը եւ չի կարող արարել ex materia, քանի որ ընդունել Աստծուց
զատ մեկ այլ բանի հավիտենական գոյությունը կնշանակեր ընկնել դուալիզմի մեջ: Սրա հետեւողությամբ`
արարչությունը, հակառակ աստվածային ատրիբուտների` վերջավոր է, անցողիկ, պատճառական,
փոփոխական, սկզբնավոր եւ այլն: Արարչության հենց այս պատկերն է ներկայանում մեզ Աստվածաշնչում
(Ծննդ., Բ Օր., Սղմ., Առակ., Ժող., Սիր., Հոբ, Երեմ., Հռ.), ինչպես նաեւ բազմաթիվ արտասուրբգրային
աղբյուրներում, օրինակ` Էբլայի պեղումավայրերում հայտնաբերված մի պնակիտ ասում է.
"Տե'ր, երկիրն ու ցերեկվա լույսը չկային, Դո'ւ ստեղծեցիր դրանք": Արարչության
այս տեսության հասցեին որոշակի չհիմնավորված քննադատություն կա, հետեւյալ կետերում`
իբրեւ թե այն ենթադրում է ժամանակի բացակայություն ժամանակների սկզբից առաջ, ոչինչը
բերում է իբրեւ գոյության պատճառ եւ ոչինչը աննյութական նախասկիզբ է համարում:
Գոյություն ունեն նաեւ աշխարհաստեղծման բազմաթիվ առասպելներ, որոնք իրենց խորհրդաբանական կառուցվածքով
դասակարգվում են հետեւյալ տիպերի` ա) արարչություն ոչնչից, բ) քաոսից, գ) տիեզերական
"ձվից", դ) աշխարհի նախածնողներից, ե) հանկարծակի ծնունդի արդյունքում, զ)
ծնունդ ջրերից: Առաջինիս արտահայտությունները գտնվում են հիմնական միաստվածյան կրոններում`
հուդայականության, քրիստոնեության եւ իսլամի մեջ, նաեւ այլ ժողովուրդների հավատալիքային
պատկերացումներում, ինչպես օրինակ` պարսկական Բունդահիշնի, եգիպտական Քեփրի եւ պոլինեզյան
Տուոմոտուանի առասպելները կամ էտրուսկյան աշխարհաստեղծման պատումը:
Հունական դիցաբանական պատկերացմամբ աշխարհաստեղծումն իրականացվել
է քաոսից, որի մասին առաջին հիշատակումը գտնվում է Հեսիոդոսի "Աստվածների ծննդաբանության"
մեջ (Ք.ա. VIII դար): Հակառակ այս պատկերացմանը, հրեական աշխարհում Աստված համարվում
էր նաեւ այդ անկազմ տիեզերքի արարիչը: Հետաքրքական է մեջբերել IV դարի ռաբբի Ամբակում
Կեսարացու խոսքը. "Աստված ստեղծում էր աշխարհ աշխարհի ետեւից, քանի դեռ չէր ստեղծել
այն, որի համար ասաց. Բարի է": Այս տրամաբանությամբ բացահայտվում է Աստծո կարեւորագույն
ատրիբուտներից մեկը` ինքնագո սուբստանց լինելը (ipsum esse subsistens): Մյուս կողմից միայն Աստծո խոսքով աշխարհի արարումը
իր մեջ սուրբգրային շատ կարեւոր պատկերավորում է պարունակում, այն օգնում է հասկանալ
եւ հավատալ Աստծուն, սա մի յուրօրինակ հայտնութենական տվյալ է:
Այժմ հարցը դիտարկենք Արարչության
մասին քրիստոնեական ուսմունքի պատմական զարգացման համատեքստում: Առաքելական շրջանում
Եկեղեցին դեռեւս անհրաժեշտություն չէր գտնում սահմանելու արարչագործության դոգման,
գերիշխում էր պատկերացումը "Ամենակարող Աստծու" մասին, ինչպես երեւում է
Պողիկարպոս Զմյուռնացու վկայաբանության մեջ. "Ամենակարող Փրկիչ ..., Աստված հրեշտակների,
զորությունների եւ համայն արարչության", այսինքն արարչագործությունը դիտվում էր
աստվածային փրկագործության լույսի ներքո: Դոգմայի հստակեցման հրատապ կարիք առաջացավ
ի դեմս պլատոնյան եւ գնոստիկյան դեմիուրգերի պատկերացման: Առաջին քայլը կատարեց Իրինեոսը.
"Ամենակարող Արարիչն, ով ստեղծեց երկինքն ու երկիրը եւ նրանց մեջ պարունակվող
ամեն ինչ... Նրա հրամանով առաջացան բոլոր գոյերը": Չնայած այն հանգամանքին, որ
նորպլատոնականության ազդեցությամբ Ալեքսանդրյան դպրոցի որոշ ներկայացուցիչներ, օրինակ`
Կղեմես Ալեքսանդրացին, ակնարկում են նախագո նյութի առկայությանը, այնուամենայնիվ "յոչնչէ"
արարչության գաղափարը ներկա է Եկեղեցու վաղ շրջանի հայրերի` Իրինեոսի ("Ընդդեմ
հերձվածողաց"), Թեոփիլոս Անտիոքացու գրվածքներում ("Առ Ավտոլիկոս"),
ինչպես նաեւ "Առաքելական հրահանգներում", ուր ասվում է. "Դու բերեցիր
բոլոր արարածներին ոչնչությունից գոյության": Այն իր արտահայտությունը գտավ նաեւ
Նիկիայի I տիեզերաժողովի (325թ.) հավատամքում: Գաղափարի զարգացումը VI դարում տեսնում
ենք կեղծ-Դիոնիսիոսի մոտ. "Քանի որ բոլոր գոյերն առաջացել են Բարուց, ապա մատերիան
նույնպես Նրանից է սկիզբ առել" ("Divine Names" IV,28):
Մինչեւ XII դարը Եկեղեցում տիրապետող
էր օգոստինոսյան պլատոնականության մոտեցումը, որն ապացուցում էր Աստծո անհրաժեշտաբար
ոչնչից արարելու եւ ժամանակային չափումից դուրս գտնվելու գաղափարները: Առաջին անգամ
հարցին դոգմատիկ սահմանում տրվեց Լաթերանի IV ժողովում (1215թ.), ուր ընդունվեց
"ab initio temporis utramque de
nihilo" - "ոչնչից ստեղծեց ժամանակների սկզբին" բանաձեւը: Այս միտքը
երկրորդեցին ու զարգացրին Բոնավենտուրան եւ Թովմա Աքվինացին` տալով "ex tempore et de nihilo" - "ժամանակի
մեջ եւ ոչնչից" սահմանումը: Ռեֆորմացիայի շրջանում նույնպես Կալվինի եւ Լյութերի
կողմից ոտնձգություններ չարվեցին Եկեղեցու տեսության հանդեպ եւ այն ընդունվեց իբրեւ
անուրանալի ճշմարտություն: Լուսավորության շրջանի ավարտին Հայդեգերականների կողմից
պահանջ ներկայացվեց Կաթոլիկ եկեղեցուն ռացիոնալիզացնել արարչության տեսությունը: Կաթոլիկ
եկեղեցին ստիպված եղավ պայքարել աշխարհիկ գիտության զարթոնքի շրջանում ծագած տեսությունների
հետ` սկսած Կոպեռնիկոսի արեգակնակենտրոնությունից մինչեւ դարվինիզմ: Այս շրջանում փիլիսոփաներից
յուրաքանչյուրն իր սեփական տեսությունն ուներ խնդրի վերաբերյալ, մասնավորապես, Կանտը
համարում էր Աստծուն ոչ թե աշխարհի Արարիչ, այլ ճարտարապետ: XIX դարում Շելինգի եւ
Հեգելի իդեալիստական տեսություններն առհասարակ դժվար է զանազանել պանթեիզմից, սրանց
ի պատասխան Վատիկանի I ժողովում (1869-1870թթ.) կրկնվեց Լաթերանի ժողովի բանաձեւը`
աշխարհի եւ Աստծո զանազանության վերաբերյալ հավելմամբ: XX դարում Կարլ Բարթի կողմից
փորձ կատարվեց հակառակ Էմիլ Բրուների բնական աստվածաբանության մոդելի արարչության դոգմային
վերադարձնել իր նախնական իմաստը` տալով նրան Աստծո ինքնիշխանության եւ անսահման սիրո
արտահայտություն:
XX դարավերջի քննարկումներում ճգնաժամ
նկատվեց, որն արտահայտվեց արարչագործության դոգման ժամանակավրեպ եւ անկարեւոր որակելու
միտմամբ: Այսուհետ մոտեցումն առավելապես մարդակենտրոն էր: Կարեւորվում էր մարդու դերն
իբրեւ "հայելի արարչագործության" (Ratzinger), Moltmann-ը փորձեց հարցը մեկնաբանել
էկոլոգիական ճգնաժամի ֆոնի վրա` բարձրացնելով մարդու դերը որպես արարչագործության տնտես:
Վերջիվերջո կաթոլիկ աշխարհը նրբանկատ զիջման գնաց Վատիկանի II ժողովում (1962-1965թթ.),
մտքի ազատություն շնորհելով այս կոմպլեքս-ֆենոմենն ուսումնասիրողներին, արդարացուցիչ
անդրադարձ կատարելով նաեւ Գալիլեյի նկատմամբ:
Հայ Առաքելական Եկեղեցու աստվածաբանական մտքում միշտ տիրապետել
է "յոչնչէ" արարչության սկզբունքը, որն առավելաբար կրում է պլատոնականության
"գաղափարների աշխարհի" տեսության դրոշմը: Աստված իր կանխիմացությամբ մտքում
ունենալով բոլոր էությունների ու սեռերի գաղափարները ստեղծեց ժամանակն ու տիեզերքը.
"Չգոյր ինչ ժամանակակից Աստուծոյ..., այլ
ինքն է գոյանալոյ գոյացելոցն գոյարար" (Եզնիկ Կողբացի), եւ "Աշխարհ յառաջ քան զլինելն իւր գոյր ի նախագաղափար
տեսութիւնն Աստուծոյ" (Եղիշե): Ըստ որում` նախ ստեղծվում է անկազմ նյութը,
ապա կարգավորություն է մտցվում տիեզերք: Հայ եկեղեցու դիրքորոշումը լիովին արտահայտում
է Աստծո ամենակարողության եւ սիրո հայտնութենական տվյալները, արարչության կենտրոն,
պսակ եւ տնտես դիտելով մարդուն:
Ex nihilo nihil fit - "Ոչնչից
ոչինչ չի առաջանում", պնդում է Լուկրեցիոսը... սա գալիս է ապացուցելու այն միտքը,
որ ի սկզբանէ կար այդ հավիտենական "Ինչ"-ը,
որից եւ պետք է ծագում ստանային բոլոր գոյերը եւ համայն տիեզերքը...:
Երկինք պատմեն զփառս Աստուծոյ...
Սղմ
18:2
No comments:
Post a Comment
Note: Only a member of this blog may post a comment.