Ժիլ Դելյուզի սիրո և ցանկության փիլիսոփայությունը

  Ժիլ Դելյուզը հայտնի է իբրև "ցանկության փիլիսոփա": Ցանկության և աստիճանաբար սիրո վերաճող ցանկության իր գաղափարները նա շարադրել է "Պրուստը և նշանները" (1964), "Զանազանություն և կրկնություն" (1968) և "Անտի-Էդիպուս" (1972) երկերում: Պրուստի գաղափարների վերլուծության ժամանակ Դելյուզը սիրո փիլիսոփայության կոնտեքստում խոսում էր ցանկության "սիրային" ապագայի մասին: Հակառակ Պրուստի, նա ցանկությունը թերություն կամ խանգարիչ հանգամանք չէր նկատում, սակայն ուշագրավ էր համարում Պրուստի ցանկության օբյեկտի տրանսֆորմացիայի գաղափարը, որը ստիպում էր վերանայել գոյություն ունեցող ընկալումներն այն մասին, թե կոնկրետ ինչ ենք ցանկանում ցանկանալու պրոցեսում: Դելյուզը միանգամայն համամիտ էր Պրուստի այն սահմանման հետ, թե. "Կնոջը ցանկանալը ոչ այնքան ցանկությունն է հենց կնոջ, այլ նրան պարուրող կերպարի ու միջավայրի հանդեպ": Ըստ Դելյուզի` ցանկությունը "օբյեկտին տենչալը" չէ, այլ "այդ օբյեկտի ստեղծած այլ աշխարհում նոր կերպարանք ստանալը" ("Ցանկություն", 1997): Օբյեկտը ցանկալի չէ ինքնին, այլ որովհետև եկել է փոխարինելու նախկինում կորսված պատկերները կամ լցնում է մեր մեջ եղած դատարկությունը (ինչպես ընդունված է համարել նաև ֆրեյդյան և լականյան հոգեվերլուծության մեջ): Ցանկալիության պատճառները պետք է որոնել ոչ թե օբյեկտի այլ նրա արտահայտիչ որակների մեջ, իսկ ցանկության դրդիչ պատճառը տվյալ օբյեկտի միջոցով այլ աշխարհ մուտք գործելն է: Դելյուզի վաղ և ուշ շրջանների մտածողության մեջ ցանկությունն անբաժանելի է պատկերացումից և երևակայությունից, որը պատասխանատու է ցանկության արթուն մնալու համար: Մեկ այլ աշխարհ ցանկալի էակի միջոցով մուտք գործելու ձգտումը, ըստ Դելյուզի, հատուկ է նախևառաջ երեխաներին և շիզոֆրենիայով տառապողներին:

  "Կնոջ նկարագրությունը" իր երկում (1946) Դելյուզը դիմում է Ջորջ Կանգուիլհեմի "Հակումի և ցանկության փիլիսոփայական վերլուծություն" աշխատության մեջ տրված բաժանմանը.

• Ցանկությունը և տենչանքի թիրախ օբյեկտը (Պլատոն, Օգոստինոս, Սպինոզա);
• Սիրային ցանկությունը և դրա վերջնական նպատակը (Պրուստ);
• Հույզերն ու անհանգստությունը ցանկության մեջ (Լայբնից);
• Ցանկության ժխտողականությունը ըստ Հեգելի;
• Ցանկությունն իբրև արատ (Սարտր):

   Ինչ վերաբերում է առաջին կետին, ապա ցանկության և տենչանքի թիրախ հանդիսացող օբյեկտի շուրջ գոյություն ունեն պլատոնյան և Սպինոզայի ձևակերպումները, իսկ օգոստինոսյան տեսակետն ասես դրանց սինթեզը լինի: Իր "Պետության" մեջ Պլատոնը Սոկրատեսի շուրթերով տալիս է մարդկային հոգու եռամասնյա բաժանումը`ցանկություն (epithumia), բանականություն (logos) և շունչ, ոգի (thumos): Այս հատվածում Սոկրատեսը պնդում է, որ "յուրաքանչյուր ցանկություն անմիջականորեն միտված է դեպի իր բնական օբյեկտը" (437e): Երբ մենք ծարավ ենք, ուզում ենք խմել, իսկ թե ինչ խմիչք կնախընտրենք` դա արդեն պայմանավորում են դրանց բնորոշիչները, որոնք գալիս են լրացնելու մեր բնական ցանկությունը: Պլատոնի տրամախոսություններից "Մենոնում" (77b-78b) Սոկրատեսը պնդում է, որ ոչ ոք գիտակցաբար չի ցանկանա մի բան, որը բարի չէ: Այս երկու քաղվածքները համադրելով, ստացվում է, որ ըստ Պլատոնի` ցանկության օբյեկտը բնական ու բարի բան է: Սպինոզան, իր հերթին, "Էթիկայի" 3-րդ գլխում հայտնում է այն միտքը, որ "յուրաքանչյուր էակ իր ունեցած զորությամբ ձգտում է պահպանել իր կեցությունը" (III, P6): Երբ այս ձգտումը միայն մտքինն է, դա կոչվում է կամք, իսկ երբ ներգրավված է նաև մարմինը` այն վերածվում է հակման կամ ցանկության: Սպինոզան նույնիսկ կոչում է ցանկությունը "մարդու առաջնային էություն" (III, 1): Վերջիվերջո նա եզրակացնում է, որ "մենք միանշանակ չենք ցանկանում ինչ-որ բան քանի որ այն բանական վերլուծմամբ բարի ենք համարում, այլ հակառակը մենք համարում ենք այն բարի, որովհետև մենք ցանկանում ենք դա" (III, P9): Դելյուզը "Սպինոզայի գործնական փիլիսոփայությունը" երկում (1981) որսում է Սպինոզայի այս "ողջ զորությամբ ցանկանալու գաղափարը", հավելելով, որ այդ զորությունն անբաժանելի է գրեթե աֆեկտիվ, ուժգին ցանկությունից: Նրա խոսքով` "հակումը կամ ցանկությունը ջանում են հասցնել երջանկության վիճակի, բացահայտել երջանկության պատճառը և ավելացնել գործուն զորությունը" (Ibid. 101): Երրորդ հայեցակարգը Օգոստինոսին է պատկանում, որը "Խոստովանությունների" 3-րդ գրքում պատմում է, թե ինչպես երիտասարդ տարիքում. "Դեռ չէի սիրահարվել, բայց սիրում էի ՍԵՐԸ, փնտրում էի ինչ-որ բան սիրելու համար, որովհետև սիրում էի սիրելը": Այստեղից կարելի է եզրակացնել, որ սիրային ցանկության անառարկայական օբյեկտը կարող է նախորդել ցանկության ֆիքսման օբյեկտին: Օգոստինոսի մոտ փաստորեն միախառնված ներկա են և՛ Պլատոնի բարու տենչանքը, և՛ Սպինոզայի ցանկության նախապես տրված լինելու գաղափարները: Այս մոտեցումը առկա է Դելյուզի "Զանազանություն և կրկնություն" երկում, ցույց տալու համար, որ սիրային ցանկությանը հատուկ է հարատև կրկնությունը, ինչի նպատակը հուշերի հաղթահարումն է և նոր ցանկության բորբոքումը:

   Դելյուզը ուսումնասիրել է նաև սիրային կամ սեռական ցանկության և դրա վերջնական նպատակի Մարսել Պրուստի մեկնաբանությանը: Պրուստը բավական մոտ է օգոստինոսյան ընկալմանը. "Երիտասարդ տարիքում մասնավոր անձի հանդեպ սեր չզգացած սիրտը Գեղեցիկի սպասման մեջ է և փնտրում է այն ամենուր: Բավական է տեսնել մի կնոջ, որի վրա գոնե մոտավոր կկարողանայինք պրոյեկտել Գեղեցիկի մեր պատկերացումը և, ահա, մեր սիրտը սկսում է արագ բաբախել, փութացնում ենք մեր քայլերը, բայց երբ հավասարվում ենք նրան, հասկանում ենք, որ սխալվել ենք" ("Ի խույզ կորուսյալ ժամանակի", 1919, 368): Դելյուզն իր ուսումնասիրություններում կարևոր է համարել ընդգրկել նաև Պրուստի հետևյալ պատմությունը. "Ես տեսա արահետով անցնող հինգ կամ վեց աղջիկների մի խումբ, նրանցից մեկը հեծանիվ էր վարում և տարբերվում էր գոլֆի մականներ բռնած մյուս աղջիկներից: Երբ անցնում էի շիկնած այտերով, ժպտերես այդ թխահեր գեղեցկուհու կողքով, նրա աչքերում նկատեցի վերմարդկային մի աշխարհի ցոլանքը: Թե ի՞նչ աշխարհ էր դա՝ չեմ կարող ասել, այնպես, ինչպես աստղադիտակի աղոտ պատկերից անհնար է գուշակել բնակեցված է արդյոք հեռավոր մոլորակը, թե՝ ոչ: Ես գիտեի, որ երբեք չեմ կարող տիրանալ երիտասարդ հեծանվորդուհուն, քանի դեռ չեմ հասկացել, թե ինչ է թաքնվում նրա աչքերի ետևում: Նրա հանդեպ իմ ցանկությունը նրա ողջ աշխարհին ու կյանքին հաղորդ դառնալու ցանկություն էր" (374-375):

   Այս դրվագի վերլուծության մեջ է "Պրուստը և նշանները" իր երկում Դելյուզը առաջ քաշում "հնարավոր աշխարհի" և "նշանի" գաղափարները: Ցանկության թիրախ օբյեկտը ներկայանում է մեզ իբրև "նշան"` մի աշխարհի, որը գրավում է մեզ, և առավել ցանկալի է մեզ համար, որովհետև նա նայում է մեզ իր աշխարհից և կտրում է մեզ մեր սեփականից: "Ինչպե՞ս կարող ենք հաղորդ դառնալ համայնապատկերին, որն այլևս պարզապես մեր տեսածը չէ, այլ, հակառակը՝ որի մեջ մենք երևում ենք",- հավելում է Դելյուզը (8): Սիրային ցանկության վերջնական նպատակը և սիրո բուն էությունը Դելյուզի համար խանդն է, որովհետև այն վեր է սիրելիների միջև փոխանցվող նշաններից ու խոսքերից և պարունակում է սիրելիի ներաշխարհի գաղտնիքները ճանաչելու անհագուրդ ցանկությունը: Աշխարհների այս բազմակիացումը, ըստ Դելյուզի, անտանելի կլիներ մարդու համար եթե չլիներ արվեստը, օրինակ բերելով Ռեմբրանդտին, նա ցույց է տալիս, թե ինչպես նկարչի հանճարի շնորհիվ մենք կարողանում ենք բացի մեր աշխարհից տեսնել անվերջ թվով աշխարհներ և անընդհատ ստանալ կտավից ճառագող լույսը (50):

   Ցանկության մեջ նկատվող հույզերի ու անհանգստության և դրա դժվարությունների Լայբնիցի ուսումնասիրությունը հանգեցրեց այն մտքին, որ. "Մարդուն գործելու մղող գլխավոր խթանը անհանգստությունն է: Ցանկացած վայելք իր մեջ պարունակում է վաղ թե ուշ բաժանման զգացողությունը և դրանով է սուր պահում ցանկությունը: Որոնվող ցանկացած բարիք, եթե դրա բացակայությունը մեզ տառապանք ու ցավ չի պատճառի, կամ մարդը իրեն բավարարված ու հանգիստ կզգա, ապա այն ցանկալի էլ չի լինի" (Լայբնիցը մեջբերել է Ջոն Լոքի "Փորձ մարդկային ըմբռնողության մասին" երկից մի հատված II.20.6): Լայբնիցն հենց այդպես էլ սահմանում է ցանկությունը. "Ցանկությունը մտքի անհանգիստ վիճակն է, որը պայմանավորված է ինչ-որ մի բարիքի բացակայությամբ" ("Նոր հետազոտություն մարդկային ըմռնողության վերաբերյալ" 1765, 184): Ըստ որում, Լայբնիցը և Դելյուզը անհանգստությունը դիտում են իբրև մարդու երջանկության անբաժան մաս, քանի որ երջանկությունն առանց անհանգստության հատուկ է միայն կենդանիներին և հոգեկան շեղումներ ունեցող մարդկանց: Ցանկությունը մարդու հասունացման ու կայացման անփոխարինելի բաղադրիչն է, որը մեզ ավելի ու ավելի վեր բարիքների տիրանալու է առաջնորդում: Դելյուզը նույնպես խրախուսում է ցանկությունը. "Ցանկացի՛ր, ո՞վ հոգևորականներից բացի "արատ" կանվանի սա" ("Երկխոսություններ", 1977, 91): Լայբնիցի հիմնական գաղափարներից մեկը եղել է այն, որ մենք ապրում ենք հնարավոր ամենակատարյալ աշխարհում, որը ստեղծվել է Աստծո կողմից և նա է, որ մեր հոգում զետեղել է այդ "անհանգստությունը": Լայբնիցին նվիրված իր դասախոսության մեջ Դելյուզը նշում է. "Ուրեմն, եթե Աստված կա, և Լայբնիցը համոզված է, որ Աստված կա, ապա այս "անհանգստությունը" չի կարելի դժբախտություն համարել, այլ, հակառակը` այն կոչված է ամենաբարձր աստիճանի հասցնելու մեր ըմռնողությունը" (29.04.1980, 11): Ցանկության հարուցած անհանգստությունը կարող է տառապանք ու դժբախտություն պատճառել եթե միայն ցանկությունը պասսիվ է, իսկ գործուն տենչանքը միայն երջանկության է տանում:

  Հեգելի ցանկության ժխտողականության տեսությունը արծարծված է նրա "Ոգու ֆենոմենոլոգիա" երկում, այն կառուցված է "ես-իմ", "այլ-ուրիշի" գաղափարների վրա: Ըստ Հեգելի` եթե մենք աշխարհին նայում ենք միայն ցանկությամբ, այսինքն ուզում ենք ինքներս մեզ բավականություն պատճառել, ապա մնացած ամեն բան դիտարկվում է սոսկ իբրև միջոց և աշխարհն էլ պատկերացվում է իբրև մեր աշխարհ: Բայց աշխարհը ոչ մի կերպ չի նույնանում մեզ հետ և ցանկության միջոցով մենք ուրիշներին օգտագործելով կրկին վերադառնում ենք ինքներս մեզ: Այն գիտակցությունը, որ մենք մեր ցանկության օբյեկտի մեջ միևնույն է չենք կարող գտնել մեզ, "այլության" ավելի ծանր վիճակ կստեղծի: Մեր ցանկությունը կրկին վերադառնում է մեզ, այս անգամ անհաշտ ու մեզանից լիովին տարբեր կերպարանքով և մենք կարող ենք վերածվել այս աշխարհի վրա ամենամիայնակ արարածների: Նկատի առնելով ցանկության օբյեկտի անկախությունը, Հեգելն իրեն հատուկ իդեալիստական ոգով նկարագրում է միակ դրախտային վիճակը, երբ ցանկությունն իրականանալի է. միայն ու միայն երբ ցանկության օբյեկտը ինքն է տրվում սուբյեկտին և դրանով հաղթահարում առկա ժխտողականությունը, ինչպես եթե ծառերը խոնարհեցնեին ճյուղերը` իրենց պտուղները մեզ պարգևելու համար կամ կենդանիները կամովին խոնարհվեին սպանդանոցի դանակի առջև: Այս դիտանկյունից սերը երկու անհատների կողմից ցանկությունների փոխադարձ ճանաչումն ու տրվելն է դիմացինին: Դելյուզը համաձայն չէ փոխադարձ սիրո դեպքում սուբյեկտիվության վերացման Հեգելի գաղափարի հետ. "Հուսախաբությունն անխուսափելի է, որովհետև միևնույն է օբյեկտը չի կարողանալու մեզ հայտնել այն գաղտնիքը, որը մենք ցանկանում ենք մեկնել և ...մենք փորձելու ենք գտնել դրա սուբյեկտիվ փոխարինիչը" ("Պրուստը և նշանները", 1964, 34,49): Դելյուզի կարծիքով` մենք զուր ժամանակ ենք վատնելու և այնուամենայնիվ դառնալու ենք ինքներս մեզ:

   Սարտրը իր "Գոյություն և չգոյություն" երկում ներկայացնում է ցանկությունն իբրև թերություն, արատ: Ըստ Սարտրի` ցանկությամբ ապրող մարդու կեցությունը խոսում է նրա արատավոր բարքի մասին, որովհետև ապրել ցանկությամբ տոչորված նշանակում է գոյություն ունենալ ինքդ քեզ համար, իսկ սա արատավոր կեցություն է (1943, 85): Նա ընդդիմանում է ցանկության բնական պահանջմունք լինելու Լայբնիցի տեսությանը, պնդելով, որ ցանկությունը կտրում է մեզ մարդկային իրականությունից և ցանկանում է տեղափոխել մեզ ցանկության օբյեկտի անիրական աշխարհը: Դելյուզը, սրան հակառակ մատնացույց է անում ցանկության և սիրո բերած բարիքը, որը թեև ուշացած, բայց հայտնվում է մեզ. "Սիրային փորձառության երջանկությունը պարունակվում է ճշմարտության հայտնաբերման խոստման մեջ: Սիրո մեջ ճշմարտությունը չափազանց ուշ է հայտնվում: Սիրո ժամանակը կորած ժամանակ է, որովհետև հայտնվող նշանի իմաստը ըմբռնող անձն արդեն ողջ չի լինում" ("Պրուստը և նշանները", 1964, 87): Սիրո պարգևած ճշմարտությունն անդրանցում է մեզ և փոխանցվում է սերնդե սերունդ արխետիպերի պես (Ֆրեյդի անձնային արխետիպերի` մոր կամ հոր կերպարների, կամ Յունգի ոչ անձնային արխետիպերի պես): Կրկին Դելյուզը պնդում է, որ միայն արվեստի մեջ է, որ նշանն ու նշանակությունը միավորված են:

   Ամփոփելով ցանկության և սիրո վերաբերյալ Դելյուզի հայացքները կարող ենք փաստել, որ սրանք մարդկային կեցության անբաժան բաղադրիչներն են, որոնք ինքնին ո՛չ չարիք են, ո՛չ էլ բարիք: Դելյուզը համաձայն է Ֆրեյդի այն մտքի հետ, որ ցանկություններն ամբողջապես անգիտակցականի ծնունդ են, սակայն սերը և դրա ճանաչողական նպատակները ընդգծված կարևորություն են ստանում նրա մտածողության մեջ: